संगीत हा मानवी जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. हिंदुस्तान आणि संगीत यांचा
संबंध पार पूर्वीपासूनचा. संगीत निर्माण करते ते वाद्य पण आजच्या
धकाधकीच्या जीवनात जुनी वाद्ये आणि संगीत यापेक्षा डी. जे., धांगडधिंगा
संगीतच लोकांना आवडते. विज्ञान तंत्रज्ञानाच्या या युगामध्ये नवीन वाद्ये विकसित केली जात आहेत.
तसेच प्रचलित वाद्यांमध्ये आवश्यक बदल होऊ लागले आहेत. आपल्या
वाद्यसंस्कृतीमध्ये परंपरागत चालत आलेली अनेक वाद्ये आहेत. ज्या त्या काळात
संबंधित वाद्यांना विशेष महत्त्व असे. त्यांना त्याकाळचे प्रमुख वाद्य
म्हणूनही ओळखले जायचे. संस्कृतीचा एक घटक म्हणून त्यांचा अभ्यास केला
जायचा. मात्र, आज अशी वाद्ये काळाच्या पडद्याआड लुप्त होऊ लागली आहेत.
परंतु
आधुनिक काळाची गरज पाहता नाविण्यपूर्ण आणि बहुउपयोगी वाद्यांना प्रचंड
मागणी असल्याचे जाणवते. आज परंपरागत किंवा प्राचीन वाद्यांचे अस्तित्व केवळ
संस्कृतीकोश आणि वस्तुसंग्रहालये इत्यादी ठिकाणीच राहिल्याचे पाहायला
मिळते. या लुप्त वाद्यांचा इतिहास आपल्याला माहित व्हावा
यासाठी हा एक प्रयत्न -
संगीत वाद्यांचे ४ प्रकार आहेत. त्यात घनवाद्ये, तंतुवाद्ये, चर्मवाद्ये, सुषिर वाद्ये. यामध्ये सर्वप्रथम घांगळी या तंतुवाद्याची आपण माहिती घेऊ.
घांगळी हे वारली समाजाचे पारंपरिक वाद्य आहे. हे वाद्य दिसायला रुद्रवीणेसारखे दिसते. वारली समाजात ज्याप्रमाणे नृत्याला महत्त्वाचे स्थान आहे त्याप्रमाणेच यावेळी वाजविले जाणारे घांगळी ह्या वाद्याचे महत्वही तेवढेच आहे. दिवाळी, शिमगा यांसारखे सण लग्नसमारंभात तसेच प्रार्थना करताना वारली स्त्री-पुरुष शरीर शृंगारुन निरनिराळी लोकनृत्ये करतात. त्यावेळी हे घांगळी वाद्य प्रामुख्याने वाजविले जाते. आपल्याला घांगळी हे वाद्य भू-मातेने दिले आहे, अशी वारली लोकांची श्रध्दा होती. हे वाद्य वाजविणार्‍यांना घांगळी भगत असे म्हणत. ह्या वाद्याला डाव्या हाताने छातीपाशी घट्ट धरुन उजव्या हाताने तारांना छेडून भगत वाजवितो तेव्हा त्याला इतर दोन भगत साथ देतात.
हे वाद्य सहजासहजी कोणीही वाजवू शकत नाही त्यासाठी खास प्रशिक्षण घ्यावे लागते. त्याला घांगळी भगत असेही म्हणतात. अनुभवी भगत ही विद्या तरुण मुलांना शिकवितात. हे शिक्षण पावसाळ्याच्या प्रारंभीचा काळात सुरू होऊन ते दिवाळीपर्यंत पूर्ण होते. या काळात शिकाऊ भगतांना काही व्रते कडकपणे पाळावी लागतात. जो भगत ही व्रते व्यवस्थित आचरणात आणणार नाही, त्यास शिक्षा केली जात असे. तरीही त्याच्यात सुधारणा झाली नाही तर त्याला शिक्षण देणे बंद केले जाते. त्यामुळे भू-मातेने दिलेले हे वाद्य वाजविण्याची कला अवगत करण्यासाठी प्रचंड तपश्चर्येचीच आवश्यकता असते. असे यावरून समजते.
या वाद्याचा आणि नाशिकचा संबंध असून तो असा की नाशिक जिल्ह्यातील कोकणा आणि वारली समाजातील पुरुष भांगसर म्हणजेच थाळा हे वाद्य वाजवितात. गावदेवीच्या पूजा तसेच मृतात्म्यांना श्रध्दांजली वाहताना हे वाद्य वाजविले जाते. सध्या हे वाद्य कुठेही वापरले जात नाही. ते केवळ खेड्यातील वारली समाजातील सण, समारंभ यावेळीच दर्शनी पडते. घांगळी वाद्य बनविण्याचे कौशल्य मोजक्या लोकांनाच प्राप्त होत असे. त्यामुळे समाजात त्यांना भगतांइतकेच स्थान असे. बहुतेक भगत स्वत:च हे वाद्य बनवित. हे वाद्य बनविण्यासाठी दोन सुकलेल्या भोपळ्यांचा वापर केलेला असतो. दोन्ही भोपळ्यांना जोडण्यासाठी उत्तम प्रतीच्या बांबूंचा उपयोग केला जातो. नाद निर्माण करण्यासाठी या बांबूवर तारा बसविलेल्या असतात. या तारा छेडून जो नाद निर्माण होतो त्याच्या तालावर घांगळी भगत भू-मातेची प्रार्थना करणारे गाणे म्हणतो. त्याला पालघर असे म्हणतात. या गाण्याबरोबर भगत कथाही सांगतो. हे वाद्य वाजविण्यासाठी मोरपिसे, काचेच्या रंगीत बांगड्या, आरसा किंवा बोटांचा वापर केला जातो. असा घांगळी हा तंतुवाद्याचा आद्य प्रकार आहे.
संगीत वाद्यांचे ४ प्रकार आहेत. त्यात घनवाद्ये, तंतुवाद्ये, चर्मवाद्ये, सुषिर वाद्ये. यामध्ये सर्वप्रथम घांगळी या तंतुवाद्याची आपण माहिती घेऊ.
घांगळी हे वारली समाजाचे पारंपरिक वाद्य आहे. हे वाद्य दिसायला रुद्रवीणेसारखे दिसते. वारली समाजात ज्याप्रमाणे नृत्याला महत्त्वाचे स्थान आहे त्याप्रमाणेच यावेळी वाजविले जाणारे घांगळी ह्या वाद्याचे महत्वही तेवढेच आहे. दिवाळी, शिमगा यांसारखे सण लग्नसमारंभात तसेच प्रार्थना करताना वारली स्त्री-पुरुष शरीर शृंगारुन निरनिराळी लोकनृत्ये करतात. त्यावेळी हे घांगळी वाद्य प्रामुख्याने वाजविले जाते. आपल्याला घांगळी हे वाद्य भू-मातेने दिले आहे, अशी वारली लोकांची श्रध्दा होती. हे वाद्य वाजविणार्‍यांना घांगळी भगत असे म्हणत. ह्या वाद्याला डाव्या हाताने छातीपाशी घट्ट धरुन उजव्या हाताने तारांना छेडून भगत वाजवितो तेव्हा त्याला इतर दोन भगत साथ देतात.
हे वाद्य सहजासहजी कोणीही वाजवू शकत नाही त्यासाठी खास प्रशिक्षण घ्यावे लागते. त्याला घांगळी भगत असेही म्हणतात. अनुभवी भगत ही विद्या तरुण मुलांना शिकवितात. हे शिक्षण पावसाळ्याच्या प्रारंभीचा काळात सुरू होऊन ते दिवाळीपर्यंत पूर्ण होते. या काळात शिकाऊ भगतांना काही व्रते कडकपणे पाळावी लागतात. जो भगत ही व्रते व्यवस्थित आचरणात आणणार नाही, त्यास शिक्षा केली जात असे. तरीही त्याच्यात सुधारणा झाली नाही तर त्याला शिक्षण देणे बंद केले जाते. त्यामुळे भू-मातेने दिलेले हे वाद्य वाजविण्याची कला अवगत करण्यासाठी प्रचंड तपश्चर्येचीच आवश्यकता असते. असे यावरून समजते.
या वाद्याचा आणि नाशिकचा संबंध असून तो असा की नाशिक जिल्ह्यातील कोकणा आणि वारली समाजातील पुरुष भांगसर म्हणजेच थाळा हे वाद्य वाजवितात. गावदेवीच्या पूजा तसेच मृतात्म्यांना श्रध्दांजली वाहताना हे वाद्य वाजविले जाते. सध्या हे वाद्य कुठेही वापरले जात नाही. ते केवळ खेड्यातील वारली समाजातील सण, समारंभ यावेळीच दर्शनी पडते. घांगळी वाद्य बनविण्याचे कौशल्य मोजक्या लोकांनाच प्राप्त होत असे. त्यामुळे समाजात त्यांना भगतांइतकेच स्थान असे. बहुतेक भगत स्वत:च हे वाद्य बनवित. हे वाद्य बनविण्यासाठी दोन सुकलेल्या भोपळ्यांचा वापर केलेला असतो. दोन्ही भोपळ्यांना जोडण्यासाठी उत्तम प्रतीच्या बांबूंचा उपयोग केला जातो. नाद निर्माण करण्यासाठी या बांबूवर तारा बसविलेल्या असतात. या तारा छेडून जो नाद निर्माण होतो त्याच्या तालावर घांगळी भगत भू-मातेची प्रार्थना करणारे गाणे म्हणतो. त्याला पालघर असे म्हणतात. या गाण्याबरोबर भगत कथाही सांगतो. हे वाद्य वाजविण्यासाठी मोरपिसे, काचेच्या रंगीत बांगड्या, आरसा किंवा बोटांचा वापर केला जातो. असा घांगळी हा तंतुवाद्याचा आद्य प्रकार आहे.
No comments:
Post a Comment